Gỡ “thẻ vàng” cho thủy sản Việt Nam - “Giờ G” sắp điểm

Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho biết, EC cảnh báo “thẻ vàng” IUU, “thẻ đỏ” IUU đối với 28 quốc gia, trong đó 14 quốc gia đã gỡ được “thẻ vàng”, 14 quốc gia còn lại có 5 quốc gia bị “thẻ đỏ”; 9 quốc gia bị “thẻ vàng” (trong đó có Việt Nam).

          Thiệt hại khi bị áp thẻ vàng

          Theo thống kê, tính đến hết tháng 4/2023, Việt Nam có 86 nghiệp đoàn nghề cá cơ sở tại 16/28 tỉnh, thành phố có biển với trên 17.000 đoàn viên; 80 cảng cá đủ điều kiện hoạt động, trong đó, 53 cảng cá đủ điều kiện hệ thống xác nhận truy xuất nguồn gốc thủy sản; 640 kho lạnh tổng công suất bảo quản khoảng 78,7 nghìn tấn và khoảng 1,13 nghìn cơ sở thu mua… Về tàu thuyền đánh bắt, cả nước có 86,8 nghìn chiếc, trong đó, tàu có chiều dài dưới 15m là 56,7 nghìn chiếc; tàu có chiều dài trên 15m là 30,1 nghìn chiếc.

          Báo cáo từ Hiệp hội chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cho biết, hiện Việt Nam có hơn 830 nhà máy chế biến thủy sản đạt quy mô công nghiệp và trở thành quốc gia xuất khẩu thủy sản lớn thứ 3 của thế giới. Trong nhiều năm qua, thủy sản luôn đứng trong tốp 10 ngành xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam, góp phần ổn định kinh tế vĩ mô. Đặc biệt, ngành thủy sản đã tạo việc làm và sinh kế cho hơn 4 triệu lao động trực tiếp. Năm 2022, sản lượng thủy sản khai thác biển đạt 3.664,5 nghìn tấn, giảm 2% so năm trước, xuất khẩu đạt 10.930 triệu USD, tăng 23,1%, chiếm 2,9% tổng kim ngạch xuất khẩu của cả nước. Trong 7 tháng đầu năm 2023, sản lượng thủy sản khai thác của Việt Nam đạt 751 nghìn tấn, tăng 1,3% so với cùng kỳ năm trước; xuất khẩu đạt 4946 triệu USD, giảm 25,4%.
          Là một trong những thị trường nhập khẩu thủy sản lớn nhất của Việt Nam, song sau khi bị cảnh báo “thẻ vàng” IUU, tỷ trọng xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang thị trường này giảm dần qua từng năm. Qua thống kê của VASEP, năm 2018 - năm đầu tiên sau khi bị cảnh báo “thẻ vàng”, tỷ trọng xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU chiếm 11,8%. Sang năm 2019, con số này giảm xuống còn 10,7% và còn 9,5% vào năm 2020. Đến năm 2022 - tức là sau 5 năm, tỷ trọng đã giảm còn 9,4%, trong khi đó, trước khi bị cảnh báo “thẻ vàng” IUU, giai đoạn 2015 – 2017, thị trường EU chiếm tới 30 - 35% tỷ trọng xuất khẩu thủy sản của Việt Nam.

          Trên thực tế, để cụ thể hóa tuyên bố về chủ quyền của quốc gia đối với các vùng biển, nhất là các vùng biển xa bờ, vai trò của ngư dân là vô cùng quan trọng. Các hoạt động đánh bắt của ngư dân Việt Nam trên các vùng biển vừa là hoạt động kinh tế, vừa góp phần bảo vệ chủ quyền biển đảo. Việc EC áp “thẻ vàng” IUU đối với thủy sản đã ảnh hưởng tới hoạt động xuất khẩu thủy sản và nếu thủy sản không xuất khẩu được, ngư dân sẽ không vươn khơi đánh bắt, từ đó ảnh hưởng tới chiến lược quốc gia thực thi chính sách về biển. Về khía cạnh kinh tế, khi bị áp thẻ vàng đã khiến xuất khẩu thủy sản của doanh nghiệp Việt Nam sang thị trường EU gặp nhiều khó khăn. 100% số container hàng thủy sản xuất khẩu bị giữ lại cảng đến để kiểm tra nguồn gốc khai thác. Điều này khiến cho doanh nghiệp không chỉ mất thêm thời gian thông quan (khoảng 2-3tuần/container) mà còn tốn thêm chi phí, chỉ riêng kiểm tra “nguồn gốc” là khoảng 500 bảng Anh/container, chưa kể phí lưu giữ cảng… Rủi ro nhất là khi các container hàng bị từ chối, trả lại, khiến doanh nghiệp chịu tổn thất nặng nề.

          Năm 2023, ngành thủy sản đặt mục tiêu xuất khẩu là 11 tỷ USD, 7 tháng đầu năm đạt gần 5 tỷ USD. Trong khi đó, các chuyên gia dự báo, năm 2023, giá trị xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang các thị trường nhập khẩu chính sẽ bị sụt giảm so với năm 2022, trong đó, xuất khẩu sang Mỹ và Hàn Quốc giảm 24-25%, xuất khẩu sang EU sẽ giảm 18%. Việc chậm tháo gỡ thẻ vàng có thể gây gián đoạn xuất khẩu thủy sản Việt Nam, ảnh hưởng đến đời sống của cộng đồng ngư dân ven biển và mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu hằng năm từ 7 - 9% và đạt 16 - 18 tỷ USD kim ngạch xuất khẩu vào năm 2030 cũng như mục tiêu trước mắt của năm 2023. Ngoài ra, việc bị cảnh báo “thẻ vàng” cũng như việc khắc phục “thẻ vàng” chậm, không hiệu quả sẽ làm ảnh hưởng xấu đến uy tín, vị thế, quan hệ ngoại giao của Việt Nam nói chung và ngành thủy sản nói riêng trên các diễn đàn khu vực và thế giới. Đặc biệt, trường hợp bị áp dụng biện pháp “thẻ đỏ” thì tất cả sản phẩm thủy sản từ khai thác của Việt Nam sẽ bị cấm xuất khẩu vào EU. Mỗi năm, ngành thủy sản Việt Nam sẽ tổn thất khoảng 400 - 500 triệu USD nếu mất thị trường này. Đáng lo ngại nữa, do EU là thị trường tín chỉ nên các thị trường khác có thể sẽ áp dụng biện pháp tương tự với hàng thủy sản xuất khẩu của Việt Nam.
          Nỗ lực gỡ thẻ vàng

          Kể từ khi bị áp thẻ vàng năm 2017, Chính phủ, các địa phương, các cơ quan liên quan cùng các doanh nghiệp đã ráo riết khắc phục những khuyến cáo của EC để sớm tháo gỡ thẻ vàng như: Quốc hội ban hành Luật Thủy sản ngày 21/11/2017, trong đó, cấm khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định; mua, bán, vận chuyển, tàng trữ, sơ chế, chế biến thủy sản từ khai thác thủy sản bất hợp pháp, thủy sản có tạp chất nhằm mục đích gian lận thương mại…; Quyết định số 596/QĐ-TTg ngày 20/5/2019 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập Ban Chỉ đạo Quốc gia về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định; Quyết định 1090/QĐ-TTg ngày 19/9/2022 phê duyệt Chương trình quốc gia phát triển khai thác thủy sản hiệu quả, bền vững giai đoạn 2022-2025, định hướng đến năm 2030; Quyết định số 81/QĐ-TTg ngày 13/2/2023 ban hành "Kế hoạch hành động chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định; Quyết định số 208/QĐ-TTg ngày 10/3/2023, phê duyệt đề án chuyển đổi một số nghề khai thác hải sản ảnh hưởng đến nguồn lợi và môi trường sinh thái… cùng các Nghị định, Quyết định, Thông tư hướng dẫn triển khai Luật Thủy sản 2017. Riêng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng đã ban hành 13 quyết định phê duyệt các chương trình, kế hoạch về chống khai thác IUU, văn bản chỉ đạo, đôn đốc, hướng dẫn địa phương khắc phục các tồn tại về chống khai thác IU....

          Đồng thời, các Bộ, Ban, ngành liên quan cũng đồng loạt vào cuộc, theo chức năng, nhiệm vụ được giao đã xây dựng kế hoạch, giải pháp và tổ chức triển khai thực hiện Luật Thủy sản; thường xuyên nắm bắt thông tin đối ngoại, động thái của EC đối với công tác chống khai thác IUU của Việt Nam. Song song với đó, thực hiện công tác tuyên truyền phòng, chống tiến tới chấm dứt khai thác IUU, cách thức giải quyết các vấn đề chống khai thác IUU của Việt Nam, vấn đề tàu cá, ngư dân Việt Nam bị nước ngoài bắt giữ, xử lý…

          Có thể nói, sau gần 6 năm thực thi các giải pháp nhằm gỡ “thẻ vàng” IUU, đến nay khung pháp lý cơ bản đã đáp ứng yêu cầu quốc tế về chống khai thác IUU, hoàn thiện cơ sở dữ liệu nghề cá quốc gia VNFishbase. Việc lắp đặt, theo dõi, giám sát tàu cá qua Hệ thống giám sát tàu cá đã có kết quả. Công tác kiểm soát tàu cá ra vào cảng, giám sát sản lượng thủy sản khai thác qua cảng, truy xuất nguồn gốc thủy sản khai thác có sự cải thiện. Theo Tổng cục Thủy sản (thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn), đến cuối tháng 4/2023, việc lắp đặt thiết bị giám sát hành trình tàu cá trong cả nước đạt 97,5%.

          Các chuyên gia cho rằng, “thẻ vàng” của EC đối với xuất khẩu thủy sản của Việt Nam được dỡ bỏ hay không, bên cạnh những công việc thuộc về Nhà nước, còn phụ thuộc rất lớn từ chính ý thức, trách nhiệm của chính quyền mỗi địa phương có biển, sự chấp hành, tuân thủ nghiêm các quy định của cộng đồng ngư dân khi khai thác, đánh bắt thủy sản trên biển.. Ý thức được vấn đề đó, các địa phương có biển cùng ngư dân đã tích cực triển khai các nhiệm vụ, nỗ lực gỡ thẻ vàng trong đợt thanh tra, kiểm tra lần thứ 4 này. Điển hình như tại Quảng Trị, hiện không có tàu cá nào có chiều dài từ 15m trở lên trên địa bàn vi phạm vùng biển nước ngoài; 97% số tàu cá được đăng ký, đăng kiểm, cấp phép, 95,8% tàu trên 15m lắp đặt giám sát hành trình, 100% các tàu cập nhật cơ sở dữ liệu vào hệ thống VNfishbase. Ở Đà Nẵng, 100% tàu cá chiều dài từ 15m trở lên đã lắp đặt thiết bị giám sát hành trình. Từ năm 2017 đến nay, Đà Nẵng không có tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài bị bắt giữ, xử lý. Các tỉnh có biển, tập trung nhiều ngư dân, đã lập đoàn công tác trực tiếp giám sát quy trình kiểm soát, đăng ký, kiểm chứng con người, phương tiện tàu cá ra, vào khu vực biên giới biển; tăng cường tuần tra, kiểm soát tại vùng biển giáp ranh, chồng lấn giữa Việt Nam với các nước trong khu vực nhằm góp phần ngăn ngừa tàu cá Việt Nam vi phạm IUU, đồng thời ngăn chặn tàu cá nước ngoài xâm phạm trái phép vùng biển Việt Nam, bảo vệ chủ quyền biển, đảo của Tổ quốc; thực hiện việc lắp đặt thiết bị giám sát hành trình đối với tàu cá. Chủ tàu cá có chiều dài 15m trở lên đều tự giác chấp hành việc lắp đặt thiết bị giám sát hành trình, chịu sự giám sát của cơ quan chức năng trong suốt quá trình đánh bắt hải sản, không còn biểu hiện tháo thiết bị lắp sang tàu khác neo đậu ở ngư trường truyền thống để khai thác bất hợp pháp trong vùng biển nước ngoài...
          Để chuẩn bị cho đợt làm việc với Đoàn thanh tra EC lần thứ 4 vào tháng 10/2023, tháng 6 vừa qua, Phó Thủ tướng Trần Lưu Quang đã chủ trì Hội nghị trực tuyến về công tác lãnh đạo, chỉ đạo Chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định. Phó Thủ tướng đề nghị các Bộ, ngành, địa phương tiếp tục khắc phục các tồn tại, hạn chế về chống khai thác IUU theo khuyến nghị của EC trong lần làm việc thứ 3; tổ chức các đoàn công tác kiểm tra, giám sát địa phương việc triển khai các quy định chống khai thác IUU để kịp thời đôn đốc, hướng dẫn; Chú trọng thực hiện các biện pháp mạnh, kiên quyết ngăn chặn, không để xảy ra tình trạng tàu cá vi phạm khai thác hải sản bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài; thực hiện truy xuất nguồn gốc thủy sản khai thác; kiểm soát nguyên liệu thủy sản khai thác bất hợp pháp nhập khẩu. Đồng thời, có phương án điều động, biệt phái, bố trí đủ nhân lực có chuyên môn, nghiệp vụ và kinh phí thực hiện nhiệm vụ chống khai thác IUU tại các địa phương; tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến quy định pháp luật về thủy sản đến tận người dân khu vực ven biển.

          Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng đề nghị toàn ngành ưu tiên thực hiện các nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm, như: Hoàn thiện cơ chế pháp lý và bộ công cụ để quản lý; đối với công tác quản lý đội tàu, hoàn thành 100% dữ liệu đăng ký, cấp phép, đăng kiểm, lắp đặt thiết bị giám sát hành trình; thực hiện truy xuất nguồn gốc sản lượng trong nước bằng việc giám sát 100% sản lượng sản phẩm bốc dỡ qua cảng, đồng thời truy xuất nguồn gốc được các sản phẩm nhập khẩu vào Việt Nam; thực thi pháp luật nghiêm khắc, xử lý nghiêm các vi phạm; đẩy mạnh công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức về IUU; tăng cường hợp tác quốc tế liên quan tới lĩnh vực này.

          Việc gỡ được thẻ vàng của Ủy ban châu Âu (EC) là ưu tiên trước mắt, nhưng để phát triển ngành thủy sản Việt Nam một cách bền vững, cần có phương án khai thác nguồn lợi có trách nhiệm và cần coi thẻ vàng của EC như một cảnh báo thường xuyên để thay đổi tư duy về nuôi trồng, đánh bắt thủy, hải sản. Hơn nữa, đoàn kiểm tra của EC sắp tới là Đoàn kiểm tra cuối cùng của nhiệm kỳ châu Âu hiện tại, do đó nếu không có quyết tâm cao, nỗ lực lớn, có thể phải mất 2-3 năm nữa Việt Nam mới có cơ hội gỡ “thẻ vàng” IUU./.

                                                          Nguồn: Tạp chí con số và sự kiện